थायरॉईड ग्रंथी आपल्या घशाच्या भागात असते आणि ती खूप लहान असते. पण, आपल्या शरीराला निरोगी ठेवण्यासाठी आणि अनेक आजारांपासून संरक्षण करण्यात ती महत्त्वाची भूमिका बजावते.
थायरॉईड ग्रंथी देखील आपली चयापचय प्रणाली योग्य राखण्यात मोठी भूमिका बजावते.
थायरॉइड भारतातील दर 10 व्यक्तींपैकी एका व्यक्तीला हा आजार झालेला आहे. 2021 च्या आकडेवारीनुसार भारतात थायरॉइडचे 4.2 कोटी रुग्ण आहेत.
थायरॉइडची एक समस्या ही आहे की, हा आजार झालेल्या 1/3 व्यक्तींना, त्यांना हा आजार झाल्याची कल्पनाच नाही. हा आजार महिलांमध्ये अधिक प्रमाणात आढळतो.
गरोदर महिलांमध्ये आणि प्रसूतीनंतर पहिल्या 3 महिन्यांच्या कालावधीत थायरॉइडची समस्या 44.3% महिलांमध्ये आढळते.
तुमच्या कुटुंबातील कोणी अचानक वजन वाढणे, केस गळणे, थकवा, अपचन, नैराश्याने ग्रस्त आहे का, तर कदाचित ही समस्या थायरॉइडच्या विकारांमुळे उद्भवलेली असू शकते.
अत्यंत सामान्य वाटणाऱ्या लक्षणांमागे थायरॉइडचे विकार असण्याची शक्यता असून धक्कादायक बाब म्हणजे अनेकांना याची पुसटशी कल्पनाही नसते.
थायरॉइड ही शरीरातील गळ्याच्या भागात फुलपाखरासारख्या आकाराची एक ग्रंथी असते.
या ग्रंथीमधून काही संप्रेरके स्त्रवतात. मेंदू, हृदय, स्नायू व इतर अवयवांचे कार्य नीट सुरू राहावे यासाठी ही संप्रेरके आवश्यक असतात. थायरॉइडमुळे शरीर ऊर्जेचा वापर करते आणि त्याला उबदार ठेवते.
जर ही ग्रंथी खूप काम करत असेल किंवा खूप मंद गतीने काम करत असेल तर दोन्ही स्थितीत शरीरात त्रास होतो.
हेच कारण आहे की, जेव्हा थायरॉईडची समस्या उद्भवते, तेव्हा एक लक्षण नाही तर शरीरात अनेक प्रकारच्या समस्या दिसू लागतात, ज्याद्वारे तुम्ही थायरॉइड ओळखू शकता. ही लक्षणं नेमकी कोणती ते जाणून घेऊयात.
थोडीशी काळजी आणि नियमित तपासणी या दोन उपायांनी आपण थायरॉइडच्या विकारांमुळे होणारा त्रास टाळू शकतो.
हा त्रास विशेषतः महिलांना अधिक होत असल्याने त्यांनी वेळोवेळी डॉक्टरांच्या सल्ल्याने योग्य ती चाचणी जरूर करून घ्यायला हवी…
थायरॉईड हा असा आजार आहे, जो प्रामुख्याने महिलांना होतो. ज्याकडे महिला सामान्यत: दुर्लक्ष करतात.
थायरॉइड ग्रंथी शरीरासाठी आवश्यक असलेल्या संप्रेरकांची निर्मिती करू शकली नाही तर त्याला हायपोथायरॉइडिझम असे म्हणतात.
शरीराच्या इष्टतम कार्यक्षमतेपेक्षा कमी क्षमतेने शरीराचे कार्य सुरू असते. अशा रुग्णांना थकवा लवकर येतो.
पण थायरॉइड ग्रंथी अति-क्रियाशील असली तर हायपर थायरॉइडिझम होतो. अति प्रमाणात कॅफिनचे सेवन केले तर व्यक्तीची जी परिस्थिती होईल, तशीच परिस्थिती हायपर थायरॉइडिझमच्या रुग्णांची होते.
या आजाराची प्रमुख लक्षणे काय आहेत?
हायपोथायरॉइडिझम : थायरॉइड हॉर्मोन्सचे रक्तातील स्राव कमी झाल्यावर हा विकार उद्भवतो. हा विकार शोधण्याचा सोपा उपाय म्हणजे थायरॉइड स्टिम्युलेटींग हॉर्मोन अर्थात टीएसएच तपासणी. हॉर्मोन थेरपी देऊन या विकारावर नियंत्रण मिळवता येऊ शकते.
हायपोथायरॉइडची लक्षणे :
वजन वाढणे,
चेहरा, पाय यांना सूज येणे,
अशक्तपणा जाणवणे,
आळस येणे,
भूक मंदावणे,
जास्त झोप येणे,
जास्त थंडी वाजणे,
पाळीमध्ये बदल होणे (महिलांसाठी),
केस गळणे,
गर्भधारणेमध्ये समस्या उद्भवणे.
हायपरथायरॉइडिझम : यात शरीराच्या आवश्यकतेपेक्षा थायरॉइड संप्रेरके जास्त प्रमाणात स्त्रवली जातात.
शरीराला कंप सुटणे, दरदरून घाम फुटणे, हृदयाची धडधड वाढणे आणि थायरॉइड ग्रंथीची वाढ ही लक्षणे हायपरथायरॉइडिझमची असू शकतात.
या विकाराची पडताळणी करण्यासाठी रक्ताच्या चाचण्या करण्यात येतात.
हायपर-थायरॉइडची लक्षणे :
आहार सामान्य असूनही वजन कमी होते, अतिसार होतो,
चिंतातूरता निर्माण होते,
हात व पाय थरथरतात,
उष्णतेचा खूप त्रास होणे,
स्वभावात तीव्र चढ-उतार,
स्लीप अॅप्निया (झोपेत श्वसन बंद होणे),
हृदयाच्या ठोक्यांची गती कमी-अधिक होणे,
दृष्टी धुसर होणे,
मेंटल फॉग (विचार करण्याच्या क्षमतेवर परिणाम होणे) इत्यादी लक्षणे दिसू शकतात.
तिसरा प्रकार म्हणजे थायरॉइड ग्रंथीला सूज येणे. याला गलगंड(गॉयटर) म्हणतात. हा आजार औषधांनी बरा झाला नाही तर शस्त्रक्रिया करावी लागते.
अनेकांसाठी या आजारावरील उपचार उशीरा सुरू होतात. थायरॉइडचा आजार असलेल्यापैकी 10% व्यक्तींना हायपो-थायरॉइडिझम झालेला असतो. पण त्यांच्यापैकी निम्म्या व्यक्तींना याची कल्पनाच नसते.
पुरुष आणि महिलांमध्ये थायरॉइडच्या आजाराची लक्षणे सारखी असली तरी महिलांमध्ये हा आजाराचे निदान लवकर होते. सुमारे ८०% महिलांना थायरॉइडचा आजार असू शकतो.”
“सामान्यपणे थायरॉइडचा आजार असलेले 80% ते 90% रुग्ण उपचारांनंतर पूर्ण बरे होतात. पण काहींच्या बाबतीत, आजार पूर्णपणे बरा होत नाही.
काही रुग्णांच्या बाबतीत गुंतागुंत निर्माण होते. हायपो-थायरॉइडिझमच्या बाबतीत ऑटो-इम्युन सिस्टिम (शरीरातील सुदृढ ऊतींवर आक्रमण करणारी शरीरातील प्रतिकारयंत्रणा) राहते.
उपचार घेतल्यानंतरही इतर अवयवांवर ऑटो-इम्युनिटीचे परिणाम दिसून येतात.”
कुटुंबातील एका सदस्याला थायरॉइडचा आजार असेल तर त्या कुटुंबातील मुलांनाही तो आजार होण्याची शक्यता असते.
दुर्दैवाने, या आजाराला रोखण्यासाठी कोणत्याही प्रतिबंधात्मक उपाययोजना अस्तित्वात नाहीत. आजार झाल्यावरच उपचार घेता येतात.
टी3-टी4-टीएसएच – काय दर्शवतात?
हायपो-थायरॉइडिझम म्हणजे टी3, टी4 ची पातळी कमी होते. त्याच वेळी, थायरॉइडला चालना देणाऱ्या संप्रेरकाची पातळी पाढते.
त्याचप्रमाणे हायपर थायरॉइडिझमध्ये टी3, टी4 पातळी वाढते. सामान्य प्रकरणांमध्येही टीएसच पातळी खाली जाते.
स्टार हेल्थ इन्श्युरन्स कंपनीच्या प्रमानकांनुसार आंतरराष्ट्रीय प्रमानकांनुसार एक लिटर रक्तामध्ये थायरॉइड युनिट्सची रेंज ०.5 मिली ते 5 मिली इतकी असावी. थायरॉइड ग्रंथीचे कार्य व्यवस्थित सुरू आहे की नाही हे टीएसएच पातळीवरून समजते.
पण हे प्रमाण मुले, प्रौढ व्यक्ती आणि गरोदर महिलांमध्ये वेगवेगळे असते. याचा अर्थ हे प्रमाण वेगवेगळे असते आणि वयानुसार बदलते.
गलगंड
थायरॉइड ग्रंथीची होणारी अनिर्बंध वाढ म्हणजे गलगंड. हायपो किंवा हायपर थायरॉइडिझममध्ये ही स्थिती येऊ शकते. तसेच, आयोडिनची मात्रा कमी झाल्यानेही गलगंड होतो.
गरोदर मातांच्या आहारात आयोडिनचे प्रमाण कमी असल्यास जन्माला येणाऱ्या बाळात थायरॉइड ग्रंथीशी समस्या आढळू शकतात.
अनेक प्रगत देशांमध्ये जन्मलेल्या प्रत्येक बाळाची हायपोथायरॉइडिझमची तपासणी करण्यात येते.
थायरॉइड नोड्यूल्स
ग्रंथींमध्ये गाठी आल्याने हा विकार उद्भवतो. एमआरआय किंवा तत्सम तपासण्यांची याची चाचपण करण्यात येते. गाठ आलेल्या दहा टक्के पेशंटमध्ये ही गाठ कॅन्सरची असण्याची शक्यता असते.
उर्वरित पेशंटमध्ये या गाठींवर उपचार किंवा सर्जरी करून काढून टाकता येते.
प्रतिबंधात्मक उपाय
थायरॉइडचे विकार होण्याची कारणे गुंतागुंतीची असू शकतात. परंतु, काही पथ्य पाळल्यास होऊ घातलेले थायरॉइड विकार टाळता येतात.
त्यासाठी आहार, व्यायाम आणि वैद्यकीय सल्ला ही त्रिसूत्री आहे.
चौरस आहारः थायरॉईड समस्येची कुठलीही पार्श्वभूमी नसलेले चौरस आहाराच्या माध्यमातून या विकारांपासून दूर राहू शकतात.
आयोडिन, लोह, अ जीवनसत्त्व यांचा समावेश असलेल्या पदार्थांचे सेवन हॉर्मोन्सच्या उत्पादनाला चालना देते.
साखर आणि पिष्टमय पदार्थांचे मर्यादित सेवनः या दोन्ही पदार्थांमुळे चौरस आहारात बाधा येऊ शकते. तसेच वजन वाढवण्यासाठीही हे कारणीभूत ठरतात.
ज्यामुळे थायरॉइडच्या उत्पादनावर आणि अभिसरणावर परिणाम होतो.
मर्यादित तेल-तूप-चरबी वाढवाणाऱ्या पदार्थांपासून दूर राहिल्याने हृदयविकार, डायबेटिससह हॉर्मोन्सच्या विकारांवर नियंत्रण मिळवता येते.
व्यायामः दररोज ३० मिनिटे व्यायाम केल्याने रक्ताभिसरण वाढते. ज्यामुळे रक्तातील थायरॉइड शरीराच्या सर्व पेशींपर्यंत पोहोचते.
वैद्यकीय सल्लाः थायरॉइड विकाराशी संबंधित कुठलीही लक्षणे दिसल्यास डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा. वजन वाढणे-कमी होणे, केस गळणे अशा विकारांसाठी स्वतःच्या मर्जीने औषधोपचार न करता वैद्यकीय तपासणी करावी. टीएसएच चाचणी थायरॉइड विकाराची अचूक माहिती देते.
प्रत्येक वर्षाला थायरॉइडची तपासणी ही सर्वांनाच लाभकारक ठरू शकते. अनेक हॉस्पिटल्स आणि लॅबरोटरीजमध्ये या चाचण्या उपलब्ध आहेत. परंतु, कोणत्या चाचण्या कराव्यात, याचा नेमका सल्ला डॉक्टरांकडूनच घ्यावा.
शरीराच्या जवळपास सर्व कामगिरीवर परिणाम करणारी थायरॉइड ग्रंथी कार्यक्षम राहणे अतिशय महत्त्वाचे असते. योग्य माहिती, शरीराचे बारकाईने निरीक्षण, वेळोवेळी वैद्यकीय चाचणी आणि डॉक्टरांचा सल्ला यातून आपण थायरॉईड विकार टाळू शकतो.